Lithografie is een vlakdruktechniek op basis van het feit dat water en vet elkaar afstoten. De term lithografie is afgeleid van de Oudgriekse woorden lithos en graphein en betekent steendruk. Het proces werd ontdekt in 1798 door Alois Senefelder uit München, die een poreuze Beierse kalksteen uit Solnhofen gebruikte en het proces toevallig op het spoor kwam.
De lithograaf tekent een afbeelding met vette materialen zoals tusche (een koolstofpigment in vloeibare vorm) en lithokrijt op een gladde poreuze kalksteen. Daarna brengt hij inkt aan op het betekende beeld. De onbetekende delen, die vocht vasthouden, stoten de lithografische inkt af. Het geïnkt oppervlak wordt vervolgens afgedrukt – hetzij rechtstreeks op papier, door middel van een speciale pers (zoals bij de meeste kunstgrafiek), of op een rubberen cilinder (zoals bij commercieel drukwerk).
Reliëf van Alois Senefelder, Solnhofen (© R. De Graef)
Rudy in een groeve in Solnhofen
Een stukje geschiedenis
Lithografie werd een populair medium onder de kunstenaars die in het midden van de jaren 1800 in Frankrijk werkten. Kunstenaars als Francisco de Goya en Eugène Delacroix behoorden tot de eerste lithografen. Honoré Daumier was een van de eerste lithografen die gebruik maakte van het proces genaamd ‘transferlithografie’, waarbij de tusche-tekening op papier wordt aangebracht in plaats van op de lithografische steen. De tekening werd vervolgens overgebracht naar de steen en op de gebruikelijke manier afgedrukt. Kleurenlitho’s werden in de tweede helft van de 19de eeuw ontwikkeld. Onder andere Henri de Toulouse-Lautrec bereikte met de kleurenlithografie in de jaren 1890 nieuwe hoogten. De 20ste eeuw bracht nieuwe technieken die aanzienlijk van het oorspronkelijke proces verschilden, hoewel veel kunstenaars, zoals Edvard Munch en Pablo Picasso de traditionele methode bleven prefereren.
In de eerste helft van de 19de eeuw werd lithografie gecommercialiseerd. Steendruk groeide uit tot de populairste methode voor kleurreproducties. In de tweede helft van de 19de eeuw werd het proces geïndustrialiseerd en werd een door stoom aangedreven pers ontwikkeld. Niet veel later volgde de offsetlithografie en het fototransferproces. Het offsetproces bleek uitermate geschikt voor commerciële toepassingen. Het geïnkt beeld wordt eerst afgedrukt op een rubberen cilinder, die vervolgens het beeld op andere materialen (dan papier) kan overbrengen. Lithografisch afdrukken op een moderne rotatie-offsetpers kan op hoge snelheid hoogwaardige, fijn gedetailleerde afdrukken produceren en is heden ten dage een zeer vaak toegepaste druktechniek. Met de komst van fotografische reproductie procedés en de offsettechnologie is de rol van commerciële steendruk ondertussen minder belangrijk geworden.
Lithografie werd één van de belangrijkste artistieke druktechnieken. De laatste decennia is echter ook de artistieke steendruk sterk onder druk komen te staan. Deze techniek wordt steeds minder gekend en de materialen zijn nauwelijks nog vindbaar. Lithografie verdwijnt alzo langzaam maar zeker uit de klassieke opleidingen in de kunstacademies, specifieke opleidingen voor ambachtelijke drukkers bestaan in feite niet meer in Vlaanderen. De laatste meesterdrukkers worden ouder en laten een leemte achter.
Diversión de España, lithografie van Francis de Goya uit 1824-25, 300 x 410 mm (© wikimedia commons)
Lithografie vandaag
Lithografie werd één van de belangrijkste artistieke druktechnieken. De laatste decennia is echter ook de artistieke steendruk sterk onder druk komen te staan. Steeds minder kunstenaars kennen deze techniek en de materialen zijn nauwelijks nog vindbaar. Lithografie verdwijnt alzo langzaam maar zeker uit de klassieke opleidingen in de kunstacademies, specifieke opleidingen voor ambachtelijke drukkers bestaan in feite niet meer in Vlaanderen. De laatste meesterdrukkers worden ouder en laten een leemte achter.
Maar laat ons niet wanhopen. In de twee jaar dat dit project liep (en we gaan gewoon door), ontdekten we dat er nog heel wat litho’s gemaakt worden. Een organisatie als Tamarind Institute in de Verenigde Staten blijft deze kunstvorm levend houden. Maar ook in Vlaanderen en daarbuiten zijn er nog kunstenaars en galerijen, zoals De Zwarte Panter in Antwerpen, die litho’s produceren. We hopen met dit werk een lithosteentje bij te dragen.
Palatino 1, Ronald Joossen
Het offer van Abraham, Rudy De Graef